Rouwen doet eenieder op zijn eigen manier, maar rouwen met behulp van foto’s…?
Mensen die mij kennen, weten misschien een beetje waar ik het over heb, maar laat ik over gaan tot wat mij ook telkens weer verwonderd:
VERSCHILLENDE REDENEN van nabestaanden hoe zij foto’s inzetten om te kunnen rouwen.
Er zijn geen geschreven regels over hoe men moet rouwen en al helemaal niet met betrekking tot de fotografie. De uitvaart- of rouwfotografie is een vernieuwend iets in uitvaartland. Postmortale fotografie bestond al heel vroeger, in het begin van de 19e eeuw. Maar dat is een ander verhaal en gaat over de geschiedenis van fotografie op dit gebied (een andere keer maar eens iets over schrijven…).
Rouwen door foto’s bekijken
Tijdens de opnames voor onze bedrijfspitch van de FOTY-awards (freelancer of the year) sprak ik collega fotografe, Pauli Langbein, en al gauw ging het gesprek over uitvaartfotografie. Zij vertelde mij iets dat ‘tegendraads’ was met wat ik mensen doe geloven: Foto’s van een afscheid delen met anderen, zorgt voor verwerken van je rouw. Lees verder en geef aan het einde je reactie, want wellicht mag je straks mee naar de feestelijke uitreiking van de FOTY-awards!
Hier zitten we nog vrolijk samen, Pauli (rechts) en ik.
Pauli heeft foto’s van de uitvaart van haar broer, 9 jaar geleden. Hij had bij de KLM gewerkt en het afscheid was op de Oosterbegraafplaats, Amsterdam. Het was heel imposant met een enorme erehaag met allemaal KLM-personeel in pak. Maar die sprekende foto’s heeft zij met niemand gedeeld. Pauli heeft de foto’s voor zichzelf gehouden. Dit fascineerde mij. Ik heb haar het hemd van het lijf gevraagd om het te begrijpen.
Waarom zou je foto’s laten nemen van een prachtige uitvaart die je later niet wil laten zien aan anderen?
“Nou gewoon, ze zijn van mijn broer die er niet meer is, mijn enige broer.”, zei Pauli stellig. “Ik was helemaal stuk. Ik vermoedde al dat ik niet alles zou kunnen onthouden van die dag. Ik was veel te emotioneel om alles in me op te nemen. Ik wilde foto’s. Ik ben altijd al zeer visueel ingesteld en ik wist dat ik op die dag zelf niet iedereen zou zien of spreken, dus koos ik ervoor mijn toenmalige man te vragen om foto’s puur voor mij te maken. Hij vond dit wel vervelend om te moeten doen, want hij was bang dat anderen hem erop aan zouden spreken. Maar hij wilde het uiteindelijk voor mij wel doen.”
Hoe belangrijk waren die foto’s voor je?
“Enorm belangrijk. De foto’s gaven een goed beeld van alles wat ik gemist had. Bijvoorbeeld bij het graf. Iedereen had een witte roos bij zich en ik heb die bloem neergelegd, maar ben direct weggelopen. Ik heb niet gezien wat een enorme stoet daarachter stond die allemaal een roos hebben neergelegd en dat dat echt een enorme berg is geworden. Dat heb ik niet gezien die dag, maar heb ik wel op de foto’s gezien. Zonder die foto’s had ik wezenlijke onderdelen van het afscheid van mijn broer gemist. Ik kon nu ook zien wie er eigenlijk geweest zijn. Dat heeft me zo goed gedaan!”
Wat deed je dan met die foto’s?
“Ik heb ze uitgeprint, ook al waren ze digitaal, want ik had de behoefte ze vast te houden. Ze zijn helemaal beduimeld nu, maar dat komt omdat ik zeker een jaar lang die foto’s nodig had. Het geeft me troost om het terug te zien. Wanneer ik de foto’s zie, dan voel ik het ook weer en dan kan ik huilen. Het helpt me enorm bij de rouwverwerking. Want hoe vaak is het niet moeilijk om je gevoelens de vrije loop te laten? Wanneer mijn keel dichtgeknepen zat, hoefde ik maar een foto te pakken om te kunnen huilen. Dat lucht daarna dan enorm op.”
Gebruikte je de foto’s dus om te kunnen rouwen?
“Ja, op heel veel momenten had ik die foto’s daar dus ook echt voor nodig. Juist om die emotie te kunnen doorvoelen. Ik had letterlijk een jaar van rouwverlof aangekondigd in mijn omgeving. Tegen mijn vrienden zei ik: Ik ben dit jaar niet altijd gezellig, laat me maar, als ik weg wil, dan ga ik weg. Ik had zelfs één foto altijd bij me. In mijn portemonnaie.”
Deelde je die foto dan wel?
“Nee, ook niet. Ik heb enkel jaren later wat foto’s gedeeld met de zoon van mijn broer. Hij had het moeilijk met zijn verlies van zijn vader. Toen drie jaar later was hij nog enorm blij met deze foto’s.”
Kun je vertellen waarom je de foto’s niet met anderen deelt?
“Omdat dit laatste stukje van mijn broer echt van mij is, denk ik. Ik deel heel veel, maar niet mijn verdriet. Dat is voor mij. En weet je wat ik zo fijn vind? Ik heb nu de keus. Ik wilde ze op ieder moment terug kunnen kijken. Ik wilde die keuze kunnen maken; het hoeft niet, maar het kan wel. Als je ze niet hebt dan kun je die keuze niet maken. En dat vind ik nog wel het allerergste, wanneer je géén keus hebt.”
Je vertelde eerder dat het een imposante vertoning was. Zoveel mensen van KLM die het misschien wel zouden kunnen waarderen om zo’n foto terug te kunnen zien. Zou dat nog kunnen na 9 jaar?
“Het zou hen misschien wel kunnen helpen, om het te zien. Ik zou er open voor staan wanneer iemand me er naar zou vragen. Maar eigenlijk vind ik het ENG. Wat moet of kan ik ervan verwachten? Als het een persoon is waar ik geen intieme band mee heb, dan zou het kunnen. Wanneer ik niet persoonlijk wordt geraakt, dan zou ik het denk ik wel kunnen delen. Maar eigenlijk heb ik de behoefte niet om het met wie dan ook te delen.”
Dus eigenlijk hoor ik dat je jouw verdriet niet deelt met anderen. Ik denk dat ik het nu volledig begrijp. Maar je zou het zo weer doen; bij een uitvaart van een dierbare een reportage laten maken?
“Ja absoluut. Ik heb het nodig. Zoals ik al zei: als fotograaf ben ik visueel ingesteld. Maar nu achteraf zou ik zoiets nooit meer aan iemand zo dichtbij vragen. Ik ben blij dat er fotografen zoals jij zijn Boukje, want mijn toenmalige man was opeens geen deelnemer meer en kon mij geen steun bieden. Maar wat zo belangrijk voor mij is: ik heb wel de gehele dag in beeld in mijn handen kunnen nemen. Ik kan de foto’s zelfs nu nog pakken wanneer ik wil. De behoefte is anders nu, maar de keuze heb ik. En dat helpt me.” –Pauli Langbein
Dank Pauli voor deze inzichten. Nu ben ik zeer benieuwd. Hoe belangrijk acht jij foto’s voor het rouwen en verwerken? Zou je die delen met anderen of juist niet? Deel je mening hieronder, dan kun je misschien met mij mee op 8 april 2014, naar de feestelijke uitreiking van de FOTY-awards. Ik heb een ticket over ter waarde van €149,- die ik wil verloten onder de mensen die hieronder een reactie plaatsen.
Volgens mij zijn er geen regels voor hoe om te gaan met rouw en verdriet. Belangrijkste is dat mensen geattendeerd worden op de mogelijkheid om foto’s te laten maken voor en tijdens de uitvaart, zodat ze weloverwogen kunnen bepalen of het bij hen past. Ook het wel of niet delen van de foto’s met anderen lijkt me een persoonlijke afweging en keuze.
Je hebt helemaal gelijk Rob. Het is gelukkig geheel vrij aan mensen om keuzes te maken. Anderen kunnen dingen ‘gek’ of ‘vreemd’ vinden, maar eigenlijk kan alles bestaan. Dat we de ander in hun waarde laten is wat ik zeker probeer. Toegegeven dat we allemaal verwachtingen hebben of voorstellingen maken en dan onze gedachtes bijstellen, dat doe ik ook graag. Leren van elkaar.
Dag Boukje, ik ken iemand bij wie ik de afscheidsfotografie heb verzorgd in 2007. Foto zijn door achterblijvende partner nog niet bekeken. De gedachte, beter nog, het weten dat er foto’s zijn, is voor haar een anker, een houvast. Dit doet mij heel veel goed. Ondanks dat mijn mooie foto’s niet zijn bekeken. Andere uitvaart waarbij de nabestaande de foto’s nog zelfde avond online zette voor genodigden. Twee uitersten. Overeenkomst wel is de rol van foto’s, beelden die een belangrijke rol zijn gaan spelen in verwerking en verdergaan. Hartelijke groet, Boy Hazes.
Het geeft inderdaad aan, dat er uitersten zijn. Ik heb ook nog een album niet kunnen laten drukken voor iemand die er gewoon niet aan toe is om het te bekijken. Ik druk een album pas na goedkeuring.
Nog even een aanvulling. Wat ik nu altijd weer hoor, is dat de foto’s die ik maak momenten zijn die door de nabestaanden, familie, vrienden, niet is gezien of opgevallen. Juist daarom kan fotografie bij afscheid een hele grote rol spelen. Hartelijke groet, Boy
Heel herkenbaar; Foto’s voor jezelf houden, het koesteren, jouw emotie en jouw verdriet.
Delen vind ik zelf ook lastig, maar zet wel aan tot gesprek en vaak worden dan de mooie herinneringen opgehaald.
Tien jaar geleden kregen mijn moeder en stiefvader een ongeluk. Mamma 9 maanden in de VU, stiefvader na 3 maanden gestorven. Na het ongeluk hebben zij elkaar niet meer gezien, allebei ander ziekenhuis. De begrafenis gefotografeerd en bandje van de toespraken opgenomen. Een mooi fotoboek gemaakt voor mijn moeder. Dat ze na een paar maanden pas kon inzien en zo het toch kon verwerken dat zij zelf geen afscheid heeft kunnen nemen.
Nu is mijn moeder er ook al bijna 3 jaar niet meer. Bij de begrafenis van haar in de aula een moodboard geplaatst van foto’s van mijn moeder van jeugd tot overgrootmoeder en dit maakte bij de familie veel herinneringen los en daardoor kwamen er op deze dag mooie verhalen voorbij. De foto’s van haar begrafenis liggen opgeborgen, zij zit in mijn hart.
Dank je Ans, voor het delen van dit verhaal. Het moet een heftige tijd geweest zijn. Heb je zelf meegewerkt aan dat moodboard? Wat mooi dat jullie zo herinneringen en verhalen konden delen.
Ik heb zelf ook foto’s gemaakt van mijn vader toen hij in de kist lag, ik wilde de laatste indruk van hem in beeld hebben. Deze foto’s heb ik af laten drukken en in mijn dagboek geplakt, ze zijn alleen voor mij bestemd.
Mijn vriendin heeft jaren gelden haar kindje verloren na een onvoldragen zwangerschap, ze hadden ook foto’s van dit kindje gemaakt. Zij bewaarde deze foto’s in een album die ze had samengesteld met allerlei herinneringen. We praten hier veel over en op een gegeven ogenblik heeft ze mij dit album laten zien. Dit was voor mij een heel bijzonder, ontroerend en intiem moment: dat ze me zo dichtbij liet komen en vertrouwde, dat ze dit met mij wilde delen.
Mooi Marjo, dat je voelt dat je in ieder geval je verhaal kon delen met je vriendin, al zijn jouw foto’s voor jezelf. En ik vind het prachtig om te horen dat je haar openheid en kwetsbaarheid ziet als een vertrouwen dat zij met jou wilde delen. Uiteindelijk ontvangt kwetsbaar opstellen een steuntje terug. Goed dat je dat zo waardeert.
Een ouder, waarvoor ik de reportage maakte van hun ‘ongeboren’ kind, vertelde mij dat ze de foto’s zo mooi en liefdevol vonden, dat ze die makkelijker delen, dan hun eigen foto’s. De scherptediepte die ik kan maken met mijn lens, maakt het geheel zachter. Ze zijn blij dat ze de trots en de liefde die ze voelden voor dat kindje in openheid mogen delen met hun familie en vrienden.
Ik denk zeker dat foto’s voor het rouwen en verwerken van het verlies zeer belangrijk zijn. Het doel van de foto’s is voor een ieder hetzelfde: Rouwen en verwerken van het verlies. Alleen hoe je dat doet is voor een ieder verschillend. De een rouwt en houdt het voor zichzelf en de ander deelt het met anderen.
Ik kan me nog als de dag van gisteren herinneren dat mijn oma overleed, ik had foto’s gemaakt van het bloemwerk, dat ik had gemaakt. Het maken van foto’s was zeker niet gebruikelijk in die tijd (ik spreek over meer dan 10 jaar geleden). Niemand deed dat ook. Mijn oma was streng gereformeerd. In deze kringen was het zelfs niet gebruikelijk om bloemen te geven bij een begrafenis. Maar mijn oma had altijd gezegd: “Als ik dood ga dan wil ik dat jij het bloemperk verzorgd. Rode rozen.” En dat heb ik voor haar gedaan, net als voor mijn opa trouwens, die een paar jaar daarvoor was overleden. Dat vond ze zo mooi dat zij dat ook wilde.
Heel soms kom ik die foto nog tegen. De kist vol met rode rozen op een verder leeg podium. Wat mij daar vooral van is bij gebleven, is de eenzaamheid die dat uitstraalde. Toch helpt deze foto ook heel sterk om de rest van de begrafenis voor me te halen, die verre van eenzaam was overigens.
Ik merk dat het maken van foto’s voor veel mensen nog steeds een drempel is die ze moeten nemen. En dat ze achteraf er toch heel blij mee zijn, wanneer ze er voor gekozen hebben. Mijn oma durfde destijds anders te denken en durfde tegen alle gebruiken in om bloemen te vragen. Hoe mooi zou het zijn als het maken van foto’s net zo gewoon wordt als het maken van bloemwerk.
Ik ben het met je eens Puja. Bloemen denken we haast niet meer weg. Ookal zijn ze niet blijvend en verwelken deze, ze zijn symbolisch heel wat waard. Foto’s zijn daarentegen wel blijvend. Let’s keep up the good work! (Puja is ook afscheidsfotograaf)
11 jaar geleden overleed mijn vader. Ik heb destijds zelf foto’s gemaakt,
vooral voor mijn moeder die hem na zijn dood niet meer ‘durfde’ te zien.
Een paar maanden na het overlijden van mijn vader was ze alsnog blij dat ik de foto’s had gemaakt en hebben deze haar zeker geholpen in het rouwproces.
5 jaar geleden overleed mijn moeder zelf en zijn er door een vriendin van mij foto’s gemaakt. Ik was vooral bezig met regelen, en het ondersteunen van familie en mijn kinderen. Ook wilde ik perse een lied voor haar zingen tijdens de uitvaart, dus was er weinig ruimte voor mijn eigen emoties.
Na afloop was ik erg blij met de foto’s die een goed beeld geven van de laatste dagen en de uitvaart van mijn moeder. Ik vond/vind het geen probleem om de foto’s te ‘delen’ met andere betrokkenen wanneer zij daar behoefte aan hadden/hebben, zeker nu alle scherpe randjes eraf zijn en het alleen nog herinneringen zijn aan een mooi afscheid.
Foto’s maken van overleden familieleden is eerlijk gezegd nog nooit in mij opgekomen dit te doen. Toen mijn opa’s en oma’s voor mijn gevoel heel lang geleden zijn gestorven zou zoiets nooit en te nimmer bij niemand dan ook zijn opgekomen om deze te (laten) maken. En dan minder lang geleden bij mijn (schoon)ouders zou dit ook toen nog steeds al helemaal geen punt van bespreking kunnen zijn geweest. Zwagers en andere familieleden; ik zou ‘t niet weten of dat dan toendertijd ooit ter sprake is gekomen? Maar de tijd schreidt voort en zouden onze kinderen en/of kleinkinderen er ‘n behoefte aan gevoelen? Eersten wordt natuurlijk alles ver weggewuifd, maar bij nader inzien erna en nadenken erover, ja wellicht is dit toch bespreekbaar te maken. In ieder geval praten we over het heengaan zo nu en dan wel ‘ns over het dan hoe en/of wat te handelen, want ja wie praat er nu graag over straks? Niemand toch terwijl niemand eraan kan ‘ontsnappen’! Dus ook deze mogelijkheid gaan we zeker meenemen in onze overwegingen maar hopelijk is dit nog voor heel lange tijd nog geheel niet aan de orde. Maar het alles bespreekbaar maken houdt ons alert en eens…ja dan zullen we voordien ‘n beslissing aangaande erover genomen moeten hebben. Niet van harte maar wel noodzakelijk maar de keuze erover is nu nog ongewis komt evenwel zeer zeker tot ‘n uitspraak hierover “aangespoord” door deze tot en aan ons gerichte gedachtenisgeving.
Fijn dat zaken bespreekbaar zijn die een ‘lading’ hebben. Ergens je gedachten over laten gaan kan ervoor zorgen dat nieuwe ideetjes mogen ontspruiten. Dingen die eerder niet bij je pasten of hoorden, gewoonweg omdat ze nog geen bestaan hadden gekregen.
Ik geef toe dat ik niet wist dat een fotograaf een specialisme kon ontwikkelen op dit gebied, of dat het mogelijk ‘vreemd’ was dat er foto’s genomen werden bij een uitvaart. In films had ik dit wel degelijk al gezien. Pas toen mijn moeder overleed zijn er dingen aan het licht gekomen; niet elke fotograaf kan en wil omgaan met de intimiteit; er bestaan wel degelijk fotografen die (meestal vanuit eigen ervaring) het specialisme uitvaartfotografie ontwikkeld hebben.
Hoi Boukje, tijdens een uitvaart regelen gaat er veel aan je voorbij en zeker op de dag van de uitvaart zelf. Foto’s zijn dan een manier om de dag her te beleven. Vele mensen hebben nog schroom om dit kenbaar te maken of denken er zelf helemaal niet aan. Het is aan uitvaartverzorgers om kenbaar te maken dat deze service bestaat en aan de vele fotografen in het land om dit vak zich eigen te maken zodat het in heel Nederland beschikbaar is. In mijn ervaring gebeurd het nog te weinig dat uitvaartverzorgers deze mogelijkheid kenbaar maken.
Bij het onverwachte overlijden van mijn vader heb ik foto’s van zijn opbaring gemaakt, van de uitvaart kon het voor mij volstaan met een opname van de crematiedienst. In het eerste jaar vond ik het fijn om de foto’s zo nu en dan te bekijken. De opname van de crematiedienst heb ik nog een aantal keren gezien. Beiden hebben mij geholpen bij het verwerkingsproces. Nu heb ik er geen behoefte meer aan om beiden te bekijken. Daar de dood nog steeds een lastig onderwerp is in Nederland gun ik je de award. Het mag meer bekendheid krijgen dit vak.
Dank voor je bijdrage. Het klopt wanneer je zegt dat uitvaartondernemers de fotografie niet voldoende kenbaar maken. Dat heeft verschillende redenen. Soms is de vraag stelling nog niet juist.
Er zit een groot verschil in deze twee vragen:
1 Zou je een fotograaf wensen op de dag van de uitvaart?
2 Zou je het prettig vinden om later terug te kunnen kijken op deze memorabele dag die misschien in een roes aan je voorbij trekt?
Het woord fotograaf heeft een beladenheid: een indringer, een pottenkijker of een paparazzi wellicht. Terwijl de 2e vraag een mogelijkheid aangeeft voor wat belangrijk zou kunnen zijn nadien. Pas wanneer met “JA” op de tweede vraag wordt geantwoord, kan men doorgaan met het aanbevelen van iemand die gespecialiseerd is in dit vak. Het is een kunst om iets te “verkopen”, wat nog niet gewoon is. Ik leer dit ook nog iedere dag!
Dank Winny, voor je reactie. Het heeft zeker geholpen dat er zoveel mensen positief hebben gereageerd, want ik heb uiteindelijk die award gewonnen!
Iemand zei ooit eens tegen me dat een fotoreportage meer beelden en verhalen oproept dan een film kan. Het laat meer ruimte aan je geest om zelf je eigen beelden en geschiedenis op te roepen. Aan de hand van één foto maak je als het ware een wereldreis door je eigen geheugen. En dat kan bij wijze van spreken al in een flits van een seconde. Hoe belangrijk dus dat die met gevoel èn professioneel gemaakt zijn. Zeker als je die beelden ook nog eens wil delen achteraf. En delen doen we tegenwoordig als nimmer tevoren…
Overigens zou ik op m’n eigen uitvaart, o.a. om die reden een smartphone verbod willen. (De uitvaart zou dan ook de werktitel ‘eindelijk off line’ kunnen hebben. 😉 Dan hebben m’n nabestaanden tenminste ook zelf de keuze of ze de gemaakte foto’s wel of niet willen delen en het ontslaat ze meteen van de ‘plicht’ om alles zelf vast te leggen.
Bijzonder Johan dat je een verbod op smartphone gebruik wenst. Denk je dat mensen foto’s maken tijdens deze dag? Het zal heus voorkomen, maar volgens mij is het daar en juist dan niet gebruikelijk.
Op de kwaliteit van jouw foto’s past slechts (een positieve) stilte !
Merci! Dat had ik nog niet hier gezegd.
Wat mooi om al die reacties te lezen n.a.v. mijn verhaal. Dankjewel Boukje, voor deze mogelijkheid. Hoe meer ‘t besproken wordt, hoe meer er los mag komen.
Fijn Pauli dat dit verhaal in een blogpost mocht van je. Het heeft heel wat reacties los gemaakt. Je was er uiteindelijk bij op de avond van de awards. Jij eindigde ook hoog. Trots mag je zijn.
Rouwen doet iedereen inderdaad op zijn of haar eigen manier. Foto’s kunnen erg fijn zijn om bij je te hebben, maar kunnen ook hevige emoties oproepen. Maak het voor jezelf dragelijk en zoek uit wat werkt voor jou.
Ik geloof ook dat foto’s erg belangrijk kunnen zijn voor het rouwproces. Toch kunnen ze ook confronterend zijn en veel zware emoties oproepen. Je merkt waarschijnlijk snel welk effect ze hebben op jouw proces.